Mai nai tukutuku e rogoci rawa ena veivaqaqai koya ena 27/03/1992, e vakadinadinataki kina na kena a samu ka vakamai ko Vatuvara,e na dua na gauna ni a se bera ni soli ko Viti ki Peritania, e kainaki mai vei ira na lewe ni dua na Mataivalu mai Yacata, ka vu sara tiko mai Vuna mai Taveuni.Nai valu koya ra moku vakayauyau kina na leweni Yanuyanu, e ra a qai dui se ko ira na bula rawa, me vaka era sa bula tu ena gauna oqo na kena kawa Vanuavatu,Moala, kei Gau.
Me vukea na nodra veikilai vakataki ira e na gauna qo,ena ganita meda rogoci rawa mada na kedratou i tukutuku na dui se mai oqo, me vaka e a rogoci ka volai ena gauna ni veitarogivanua ,e na e vanua sa dui vakaitikotiko kina.
O ira na gole ki Vanuvatu
Me baleti iratou na i wasewase eratou a gole ki Vanuavatu,Lau, eratou sa lewe ni Yavusa Nauluvatu tiko e daidai, e vaka qo dua na i tukutuku nei Joseva Waqa, na Mata ni Yavusa Nauluvatu ki na veitarogi vanua e a vakayacori mai Tovu, Totoya ena i ka 26/05/1936.
“E RUA NA UMA TAMATA KA KEIMAMI COKOVATA TIKO OQO E VANUAVATU,E DUIDUI NA NODRA DUI TADU MAI KINA YANUYANU OQO,KA DUIDUI TELEGA NA VANUA ERA DUI LAKO MAI KINA.A I WASE ERA LIU MAI E KAINAKI NI RA LAKO MAI VATUVARA,EARU KAUTI IRA VOLI MAI KO RACULE KEI MATAILEVU”
Na i wasewase e rau liutaka mai ko Racule kei Matailevu e sa Mataqali tiko ko Vunikoro e daidai ka kena I Tokatoka ko natoyovu,eratou goned
au ka matani vanua tiko ena gauna qo, nai Tokatoka o Basaidua eratou matai ena loma ni Yavusa o na NAULUVATU.
Ko ira na gole ki GAU
“Ko Iratou Na I Matailawalwa Eratou A Gole Cake Ki Gau Eratou Sa Lewe Ni Yavusa Nasoqo Tiko Ena Gauna Qo,ena Koro Ko Vanuaso Ena Tikina Ko Vanuaso .E Vaka Qo Nai Tukutuku Nei Solomone Vinakanainavonu Na Nodratou Mata Ni Yavusa Nasoqo Ki Na Veitarogi Vanua E A Vakayacori Mai Vanuaso Ena I Ka 18/07/1916
Au Sega Mada Ni Kila Neitou Vu, Ni Ra Vakarusa Na Neimami Yanuyanu Ko Vatuvara Ko Ira Na Turaga Ni Vuna, Era Mani Soko Mai E Na Dua Na Waqa Ko Ira Na Neimami Qase, Kara Vakadodonu Mai Ki Na Yanuyanu Oqo Ko Gau, Ka Utu Na Nodra Waqa Ena Matasawa Oqo Ko Vanuaso.Nira Sa Toka E Na Nodra Waqa ,Era Mani Raici Ira Yani Na Turaga Mai Vanuaso Ra Mani Lakovi Iratou Yani Na Neitou Qase Ki Waqa,kara Tukuna Me Keitou Sobu Mai Ki Vanua.Ia, Ni Keitou Sa Sobu Mai Ki Vanua, Ka Laki Tiko Vua Na Rokotuni,Na Nodra Turaga Na (Yavusa) Qalitu. Ni Sa Dede Na Neimami Tiko, Sa Mani Lewa Na Rokotuni,Me Sa Laki Tara E Dua Na Neimami Koro, Ena Nodratoutiki Ni Vanua.Ia Na Yaca Ni Neimami Koro Ko Delaibua. Sa Ra Tiko Kina Neimami Qase Ka Nodra Cakacaka Na Qoli Vonu Kei Na Qoli Ika Dina, Ka Dau Kau Tiko Vua Na Rokotuni, Na Rokotuni,Me Qai Dau Kauta Vua Na Turaga Tui Vanuaso.Nira Sa Raica Tiko Na Rokotuni,Na Na Yaga Ni Nodratou Cakacaka Na Neitou Qase, Sa Qai Solia E Dua Na Neitou Vanua, Na Yacana Levu Ko Naisuvasuva.Sa Macala Tu Na Kena I Yalayala”
“Ke Dua E Buli Me Neitou Liu Liu SA Na Yacana
Na Buli Na Tunidau, e Dau Varorogo Vua Na Rokotuni.” E vaka koya na i tukutuku nei Solomone Vinakainavonu ena veitarogi vanua mai Gau ena 1916
Na Yavusa Nasoqo mai Vanuaso e daidai e rua na kena Mataqali ko Taurisau kei Navosa yalewa e kena i Tokatoka ko Taurisau kei Sololaya.Na Mataqali Navosayalewa e kena i Tokatoka ko Naisoroutoutou kei Nalovo
O IRA NA GOLE KI MOALA
Ni da dewa yani vei iratou na i wasewase e ra a gole ki Moala, e cavuti ko Vatuvara ena i tukutuku ni rua na Yavusa ena koro ko Naroi na Yavusa ko Nasau kei Turagalevu,e na veitarogi vanua ka dabe mai Naroi e na i ka 28/08/1938.
Ena i tukutuku nei Apenisa Waqa na Mata ni veitarogi vanua koya, e a kaya kina ni nodratou vu ko Rvarovaivalu e dua na na nodratou kalouvu, e a cavutu mai Tailevu ki Gau, ka qai gole mai ki Moala, ka watina ko Loanacama.Na luvedrau era vakatawani Moala taucoko ka vaka kina e a yatu Lau.
E dua na luvedrau ko Ravuravu e a laki vakatawani Vanuvatu kei Vatuvara.A Nona ulumatua mai Vatuvara ko KoroI bukavesi,o koya nai matai ni Tui Lau.E a mani cata ko Tunivanua mai Nasau, qai vakau yani na kena vere ki Taveuni ka laki moku kina.Ai votavota i Ravuravu mai Delai Moala na Gatasiri,urabutakei na kawakawa,kasa tu mai Vanuavatu,Lau e daidai rogo tu ni yaco sara ki Gau,Nairai kei Beqa na kawa oqo,de sai koya beka ka kau kina ki Beqa na Vatu-kaci-ki-Lau.
Ena dua Na kuri ni i tukutuku nei Apenisa Waqa na Mata ni Yavusa ko Nasau e a kaya kina vaka oqo
“ENA GAUNA KA TUI NASAU KINA KO TUINIVANUA ERA YACO MAI KINA E DUA NA I WASE NI KAI NASOQO MAI VATUVARA,ENA VUKU NI BULI NEI KOROBUKAVESI ME TUI LAU. ERA YACO YANI, KARA LAKI TIKO VATA KEI IRA NA TURAGA”
Na Yavusa Nasau e Moala e na gauna oqo e tiko kina e dua na kena Mataqali na yacana ko Nasoqo ka kena i Tokatoka ko Daunasoqo kei Daunasomo.
Ena veitarogi vanua vataga e a rogoci kina na nodratou i tukutuku na Yavusa Nasau e na 1938, ea solia kina nai tukutuku ni Yavusa Turagalevu,e ko Josefa Draunidalo, ka vaka oqo e dua na tiki ni Nona i tukutuku.
“E DUA NA UMA TAMATA KA YACADRA NA KAI NASOQO E RA KAI VATUVARA.ERA A SA SE KI GAU E NA I VALU NI YACATA.QAI LAKI KAUTI IRA MAI KINA KO RO KOLILEVU KARA LAKI TIKO VATA KOROBALAVU, KARA VAKAYACORA TIKO KINA NA NONODRA CAKACAKA VAKA GONEDAU.E MURI ERA SA QAI LESI MERA DAU NI MOALA VEI IRA NA TURAGA.KEIMAMITIKO VATA VOLI KA YACOVA NA SIGA E DAIDAI.”
E na gauna oqo ko Nasoqo e dua nai Tokatoka ni Mataqali Keteicake e na Yavusa Turalevu,e eratou vakatokai e na yaca DauniMoala.
Eda rogoci oti koya nai tukutuku e tauri ena gauna Ni veitarogivanua me baleti ira na vakatawani Vatuvara tu ena gauna e liu, era a qai dui se ena i valu ni Yacata. Me da dewa sara mada yani ki nai tutu ni yanuyanu e na gauna oqo.
Na yanuyanu ko Vatuvara ena gauna oqo e sa vakatokai tu me yanuyanu volitaki vakadua,se “freehold” me vaka e kune tu ena kena i vakadinadina e na i vola tabaki se “title” e na naba ct4729 ena vale ni volavola ni registra of titles.E na kena i vola tukutuku e a tukuna kina nia se volitaki sara e na i matai ni gauna ,na gone turaga na Tui cakau ko ratu Golea ena i yabaki 1866,ka veisautaki vata kei na so na i yau vaka e kainaki ni rauta na $60.00 na kena i sau
E a qai veisau ka vakadewataki mai na kena i taukena kei na kena vakayagataki,e na vei volivoli,kei na lisi,e na veitaba yabaki sa oti yani, me yacova sara mai na kabana ka taukena tu edaidai, vatokai na University Place Coporation, e dua na kabanI ni USA, ka volia ena i sau 6000.00 na paodi Mai vei James William Kerrigan ena yabaki 1961 ka kena Mata tiko e Viti na Kabani ni loya ko Munro leys and co..
Me vaka na gagadre ni veitarogi ni qoliqoli,e na Nona vakarubeci na tu mai na veivaqaqai ena 1967 me rawa ni vakadeitaki se ko cei dina e a taukeni Vatuvara,e sa rawa ni vakadeitaki ena i vaka macala eda sa rogoci oti, ni eratou a taukeni Vatuvara dina ga ena gauna i liu ko iratou na se ni Valu ni Yacata, eratou sa vakai tikotiko e na gauna qo mai Gau, Moala kei Vanuvatu.
Mai na i tukutuku keitou rogoca rawa ena gauna ni vei vaqaqai enai ka 17/03/1992,kei nai tukutuku tale eso ni Veitarogivanua e sa matata kina veikeitou na mataveivaqaqai oqo, ni wasewase kece e biuti Vatuvara mai nai valu,e ra sa laki ciqomi ka vakatikori ena veivanua eratou a dui tadu kina.
1) Yavusa Nasoqo – Vanuaso, Gau, Lomaiviti
(2) Tokatoka Nasoqo- Mataqali Keteicake, Yavusa Turaga levu, Naroi Moala,Lau
(3) Mataqali Nasoqo- Yavusa Nasau, Naroi Moala, Lau.
(4) Mataqali Vuni Koro- Taira Vanuvatu, Lau
Me vaka ni ratou a se ni valu, eratou sa laki ciqomi ka yaco sara me ratou taukeni qele ena kena sa laki vakalai na nodratou yaga ena dui vanua eratou sa laki vakatikori kina
A. Yavusa Nasoqo mai Vanuaso eratou gonedau vua na Rokotuni,na
B. Tokatoka Nasoqo mai Naroi eratou vakatokai me eratou DauniMoala
C. Mataqali Nasoqo eratou gonedau vua na Tui Nasu mai Naroi, Moala
D. Mataqali Vunikoro mai Vanua vatu eratou qarava tu ena gauna qo e tolu nai tavi vakavanua ena loma ni Yavusa Nauluvatu,eratou matani vanua,gonedau ka matai talega
Na mataveivaqaqai ni veitarogi vanua e sa vakadeitaki iratou kece sara na dui wasewase oqo e na veivanua era sa dui vakatikori kina, ka rawakina ni tukuna ni sa mai oti vakadua na nodratou vakatokai me ratou i se ni valu, ni ratou sa vakadeitaki ka vakatokai me i taukei ni qele, ena gauna ni veitarogi vanua ni sega tale ni dua vei iratou e volai vakararavi wale tu ga me vaka e dau kena i vakarau e na vuqa na vanua e na veiyasai viti, me baleti ira na se ni valu.
Ena vei vaqaqai ka vakayacora e Suva 27/03/1992 e a rogoci kina na nodratou dui gagadre na matailawalwa e ratou a se mai Vatuvara,e, ena nodratou gadrevi me ratou taukena nai qoliqoli,. E vica na yavu lelevu keitou vakasamataka vata keina nodratou gagadre oqo.
a. A vakadeitaki iratou na veitarogivanua e na vanua eratou sa dui vakaitikotiko kina ena gauna oqo
b. E sa volitaki oti na yanuyanu ko Vatuvara.A en yabaki 1866 kasa vakatokai me qele voli vakadua
c. Eratou sega tale ni bau dau laki vakayagataki,e na kena i qoliqoli, se taleva tale na yanuyanu ko Vatuvara,baleta na kena tu vakayawa mai na vanua eratou dui tiko kina ena gauna oqo.
Mai na vica na veivakasama e sa vakaraitaka koto oqori,e sa evakadeitaka vei keitou na Mata vei vaqaqai oqo sa sega ni dua na yavu vinaka e koto me rawa ni mana ka cakacaktaki kina na nodratou taukena tale kina nai qoliqoli mai Vatuvara.A nai lawalawa e ra se mai nai valu ni Yacata.
Me baleti iratou na Yavusa o Yacata e rogoci kina e na mataveivaqaqai oqo na nodratou i le na Mataqali Dakuicake ena nodratou gagadre me ratou taukena tale kina nai qoliqoli mai vatuvara. Me vaka ni sa yanuyanu voli vakadua ko vatuvara ka keitou sa rogoca talega nai vakadinadina ni sa dau laki qoli kina na lewel ni Yavusa ka sega ga ni Mataqali Dakuicake duaduaga,keitousega ni dua vata kina ena nodratou i le na lewe ni Mataqali dakuicake,me ratou taukena ga vakai iratou na qoliqoli koya.
Na Mata veivaqaqai oqo e vakadinadinataki ni qai bau dua tale na gauna me ra mai veisotari kina na nodra kawa na mataveiwekani, veitacini se veiganeni e ra a dui se tu mai na i valu a yaco mai na yanuyanu o vatuvara rauta ni ruanadrau na yabaki saoti, ka matata tu na kena i tukutuku, ena i vola ni veitarogi vanua kei na nodra i talanoa na nodratou qase ka vakadewataki sobu tiko mai me yacova mai na siga e daidai. Ena vuku ni tikina oqo keitou sa nanuma kina na Mata vei vaqaqai oqo ni dodonu me ratou bau okati talega e na vakayagataki ni qoliqoli mai vatuvara na mataveiwekani era tawase mai,mei vakadei ka vakatakilakila ni kedratou i sema ki na yanuyanu oqo,ena veitaba gauna mai muri.
Ni sa vakatu oqo keitou sa lewa kina me taukena nai qoliqoli ni yanuyanu ko vatuvara na Yavusa ko Yacata ka vakaitikotiko mai na yanuyanu ko Yacata ena yasana ko Cakaudrove.keitou sa lewa talega mera okati mera dau qoli ka kana talega ena loma ni qoliqoli oqo ko ira oqo-
1) Yavusa Nasoqo – Vanuaso, Gau, Lomaiviti
(2) Tokatoka Nasoqo- Mataqali Keteicake, Yavusa Turaga levu, Naroi Moala, Lau
(3) Mataqali Nasoqo- Yavusa Nasau, Naroi Moala, Lau.
(4) Mataqali Vuni Koro- Taira Vanuvatu, Lau
IK Caginavanua ....................................
JS Waqairatu .........................................
Roko Tui LAU .......................................
rossllea@gmail.com
